تحقیق رایگان - نگاهی به آثار موجُود نقاشی قدیم ایران

تحقیق  هنر  -6 صفحه

((فایل  Word  و  قابل ویرایش می باشد.))

فایل رایگان است و به راحتی می توانید آن را دانلود کنید.

تحقیق-نگاهی به آثار موجُود نقاشی قدیم ایران

A Look at the Works of Ancient Iranian Painting

در میان هنرهای ایران در دوره اسلامی ، نقاشی ایران كمتر از همه مورد مطالعه خارجیان قرار گرفته است. در میان هم‌میهنان ما ، تاكنون كسی كتاب جامعی كه نقاشی قدیم ایران را به صورت مجزی و مستقل و مشروح نشان دهد به چاپ نرسانیده است. بالاخره روزی باید این كار انجام گیرد. امروز مطالعه نقاشی ایران برای آنهایی كه علاقمند به این كار باشند كار آسانی نیست. علت اصلی ، مشكل بودن تهیه و چاپ كتاب راجع به نقاشی قدیم ایران و موجود نبودن اصل این نقاشی‌ها در ایران است. در واقع تقریباً از یكصد سال پیش تمام كتب مصور ایران از كشور ما خارج شده و به موزه‌های مختلف امریكا و اروپا و افریقا و نزد مجموعه‌داران ملل مختلف فرستاده شده است. تنها در كتابخانه سلطنتی گلستان چند كتاب مصور از عهد تیموریان و تعدادی آلبوم صفحات نقاشی یا مرقع موجود است كه خوشبختانه نیمی از آن جزو بزرگترین شاهكارهای هنر نقاشی ایران است. علاقمندان هنر نقاشی قدیم از این امر بسیار خوشوقتند ولی بسیاری از آنها هنوز هیچ یك از این صفحات نقاشی را به چشم ندیده‌اند.

اگر علاقمندان به هنر نقاشی ، نمی‌توانند این صفحات مصور را به چشم ببینند تقصیری از كتابخانه سلطنتی گلستان نیست ، زیرا این صفحات مصور برای این ساخته نشده‌اند كه هر كس بتواند آنها را ببیند. آنها برای امرا و سلاطینی مانند شاهرخ و بایسنقر و شاه طهماسب و شاه عباس ساخته شده بودند كه نه تنها عشق بی‌پایانی به این هنر داشتند بلكه خود آنها نیز از فرط علاقه به نقاشی نزد استادان هنر ، مشق می‌گرفته و بزرگترین لذت برای آنها دیدن این صفحات بود.

ایام گرم تابستان در كنار حوضخانه‌هایی كه در نتیجه جریان آب در حوضهای كاشی هوای مطبوع به وجود می‌آوردند و روی مخده‌هایی كه از زری‌ها و مخمل‌های اصفهان و یزد و كاشان ساخته شده بود تكیه می‌دادند و شاهنامه‌ها و خمسه‌های نظامی و كلیله و دمنه‌هایی را كه به‌دست خوشنویسان مشهور نوشته شده بود و صفحاتش به‌وسیله معروفترین نقاشان ، مصَّور شده بود با عشق و شعف و ایمان مقدسی در دست گرفته صفحات آنها را دور از روشناییهای شدید ورق می‌زدند و اشعار آن را می‌خواندند و از دیدن رنگهای شفاف نقاشیها لذت می‌بردند. روحشان تقویت می‌شد و چشمشان روشن می‌گشت. امروز مردم به تماشای فیلم سینما می‌روند و در كنسرتها حضور می‌یابند. لذت مطالعه آن كتب در آن حوضخانه‌ها و هوای لطیف و خنك و پر سایه‌ی كاخهای زیبایی كه شباهت به مساجد داشت و داخل و خارج آن از كاشیهای رنگین پوشیده شده بود ، از شنیدن یك قطعه موسیقی یا دیدن یك شاهكار بهزاد و رضا عباسی كمتر نبود. می‌گویند شاه عباس خود شمع به دست گرفته تا نقاش مورد توجه وی رضا عباسی كار نقاشی صفحه‌ای را تمام كند و باز شنیده شده است كه آن سلطان با قدرت دست میر عماد خوشنویس معروف را بوسیده است. این صفحات نمی‌توانند در معرض تماشای عموم قرار گیرند زیرا آفتاب رنگ آنها را می‌برد و شفافیت اصلی خود را از دست می‌دهند. تنها راه نشان دادن آنها این است كه از پیشرفت هنر عكسبرداری استفاده شود و عكسهای بسیار خوب از آن تهیه گردد و به مردم نشان داده شود. انشاء‌الله روزی این كار خواهد شد.

اینك تا چنین روز برسد ما می‌توانیم تا آن اندازه كه مقدور [2] است هنر نقاشی ایران را مطالعه كنیم. قبل از هر چیز كلمة مینیاتور را برای خارجیان بگذاریم و برای خود عبارت كوتاه نقاشی قدیم ایران را انتخاب كنیم.

تعداد كتابهایی كه به زبان فرانسه یا انگلیسی درباره نقاشی قدیم ایران تا این تاریخ نوشته شده چندان زیاد نیست.

در سال 1912 M.FR.Martin كتابی تحت عنوان مینیاتور و نقاشان ایران و هند و تركیه در 2جلد در لندن به زبان انگلیسی چاپ كرد. در سال 1928 M.T.W.Arnold در آكسفورد كتابی تحت نام نقاشی در اسلام به چاپ رسانید.

آقای آرمناك بیك ساكسیان در پاریس تحقیقات زیاد راجع به نقاشی ایران نمود و گذشته از مقالات متعددی كه در مجلات به چاپ رسانید در سال 1929 كتابی تحت نام مینیاتور ایران در قرون 12 تا 17 منتشر نمود. در آلمان M.Ernest Kuehnel در سال 1939 و 1959 مطالعات عمیق خود را راجع به نقاشی ایران در ضمن چاپ كتب و مقالات متعدد عرضه نمود. آقای مجتبی مینوی در سال 1906 با همكاری M.AJ.Arberry و M.E.Blochet مجموعه Chester Beatty را در 2 جلد در شهر دوبلن منتشر نمود. این كتب حاوی كلیاتی مربوط به نقاشی ایران بودند.

صفحه مصوری از منافع الحیوان ابن بختیشو

قبل از جنگ اخیر M.I.Stchoukine نقاشی ایران در عهد خلفای عباسی و ایلخانیان را مطالعه نموده و در سال 1936 كتابی در Bruges تحت همان عنوان به طبع رسانید. [3]

M.R.Ettinghausen و آقای اقلو ، Basil Gray و Arnold و محمد مصطفی (در قاهره) و قاضی احمد و تعداد دیگری از نویسندگان خارجی نقاشی ایران را مطالعه كرده و كتابهایی راجع به آن به طبع رسانیده‌اند. تاكنون در حدود 50 كتاب راجع به نقاشی ایران در عالم منتشر شده ولی امروز اگر كسی بخواهد نقاشی قدیم ایران را مطالعه كند در درجه اول به كتابهای Basil Gray خصوصاً در كتاب اخیر او كه تحت عنوان Persian Painting در 1961 در لندن منتشر شده و مقالات همان نویسنده در جلد دوم كتاب پوپ ( 1937) مراجعه می‌نماید. نویسنده مذكور رئیس قسمت شرقی بریتیش موزیوم می‌باشد و در سال 1956 با همكاری M.A. Godard كتابی راجع به صفحات مصور موجود در كتابخانه سلطنتی چاپ كرد. بنابر این بهترین كتاب راجع به هنر نقاشی قدیم ایران كتاب بازیل گری می‌باشد. بزرگترین حُسن این كتاب این است كه 80 صفحه نقاشی رنگین با چاپ بسیار خوب دارد. 

كار مهم دیگری كه آقای بازیل گری در این كتاب كرده و از عهده دیگران خارج است این كه یك یا چند نمونه از هر مجموعه نقاشی قدیم ایران را كه در هر كتابخانه و یا موزه موجود بوده در كتاب خود نشان داده است و انجام این كار مسافرت مشارالیه را به تمام كشورهایی كه صفحات مصور نقاشی [4] ایران در آن موجود است ایجاب نمود.

تنها مسافرت به كشورهای مختلف برای این كار كفایت نمی‌كرده زیرا هركس به هر كشوری مسافرت كند نخواهد توانست به آسانی از مجموعه‌های موزه‌ها یا كتابخانه‌ها عكسبرداری كند و فقط شخصیت برجسته بازیل گری این گره را گشود. از همة آنها مهمتر عكسبرداری از این صفحات بود ، زیرا آن طوری كه ما خود در تهران دیدیم ، فقط وسایل عكاسی بازیل گری ، در دو جامه‌دان بزرگ جای گرفته بود و دوربینهای او از بهترین نوع موجود بود ، و خصوصاً همراه خود عكاس بسیار ماهر داشت. با تمام این اوصاف ، عجیب نیست كه كتاب بازیل گری راجع به هنر نقاشی ایران ، امروز در حد بالای تمام كتابهای هم نوع خود قرار گرفته باشد و حتی كتابی كه یونسكو راجع به كتب مصور كتابخانه سلطنتی گلستان تهیه نموده از حیث چاپ نمی‌تواند با كتاب بازیل گری رقابت نماید.

صفحه مصوری از كلیله و دمنه كتابخانه دانشگاه استانبول ـ داستان مربوط بافسون و دزد

از این كتاب به علت گرانی قیمت بیش از چند جلد وارد كشور ما نشده و بعید نیست كه بسیاری از خوانندگان این مجله اطلاعی از وجود آن نداشته باشند.

اكنون كه خلاصه‌ای از صورت كتبی را كه راجع به هنر نقاشی قدیم ایران چاپ شده ارائه دادیم برای شروع در تحقیق [5] راجع به این هنر ، لازم است خلاصه‌ای از مجموع كتب مصوری را كه به وسیله هنرمندان ایرانی ساخته و تهیه شده و امروز خارج از ایران است معرفی نماییم:

ممكن است خوانندگان ، از خواندن نام كتابهای خطی كه تا این تاریخ وارد موزه‌ها و مجموعه‌های خطی شده و صفحات آن مصور بوده‌اند خسته شوند ، ولی سبك این مجله تحقیق است ، ما سعی می‌كنیم لااقل خلاصه‌ای از كتابهای دستی مصور معروف ایران را در این صفحات از نظر بگذرانیم. ذكر نام این كتب برای روشن‌كردن تاریخ نقاشی ایران بسیار مفید است. زیرا تحقیق‌كنندگان هنر نقاشی ایران اگر بخواهند به راهنمای موزه‌های مختلف مراجعه كنند هر دقیقه به نام یكی از این كتابها بر خواهند خورد. 

سمك عیار ـ نسخه‌ای از این كتاب با تصاویر متعدد موجود است (Bodleian Library). این صفحات مصور یكی از قدیمترین نمونه‌های نقاشی ایران است كه تا امروز سالم مانده و اهمیت آن بیشتر از این نظر است كه این نسخه قدیمی كه هم‌زمان با اواخر دوره سلجوقی( نیمه اول قرن هفتم هجری ) است تمام خصوصیات و سنتهای نقاشی ایران در عهد ساسانیان را در بردارد و نشان می‌دهد كه نقاشی ایران در زمان سلجوقیان از سنن قدیم خود استفاده می‌كرده و بر خلاف بعضی نویسندگان كه عقیده دارند ابتدای تاریخ نقاشی ایران به اصطلاح در مكتب بغداد قرار دارد صفحات مصور ایرانی نشان می‌دهد كه در زمان [6] سلجوقیان هنرمندان ایرانی برای ایجاد صفحات مصور كتب ، احتیاجی به تقلید از مكتب بغداد نداشته‌اند.

صفحه مصور از شاهنامه كتابخانه توپ قاپو سرای استانبول ـ داستان مربوط به سیمرغ زال را به كوه قاف می‌بردخصوصاً كه در آن زمان در بغداد قدرت قابل توجهی وجود نداشته كه هنرمندان در اطراف آن گرد آیند و مكتب هنری بوجود آورند.

از سوی دیگركتاب سمك عیار مسئله نفوذ مغول را نیز رد می‌كند زیرا در آن موقع هنوز لشكریان مغول پای به خاك ایران نگذاشته بودند كه بتوانند احیاناً هنرمندان را در تهیه صفحات مصور خود هدایت نمایند.

در حقیقت سبك نقاشی صفحات مصور در كتاب سمك عیار به قدری شبیه به نقوش ظروف سفالین مربوط به « مینایی » ری و كاشان و ساوه و ورامین‌اند كه می‌توانیم بگوییم شاید نقش‌كنندگان آن یكی بوده و یا لااقل شاگردان همان نقاشان صفحات مصور سمك عیار نقوش روی ظروف سفالین اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم ایران را به‌وجود آورده‌اند.

منافع الحیوان ابن بختیشو ـ این كتاب در زمان سلطنت غازان خان (694-703) در مراغه نوشته شده. ابن بختیشو طبیبی مسیحی در خدمت خلیفه المتقی در بغداد بود كه تاریخ 330 كتاب منافع الحیوان را برای خلیفه نامبرده به زبان عربی تدوین كرد و به وسیله عبدالهادی آن‌را به زبان فارسی برای سلطان غازان ترجمه نمود و احتمالاً همان نسخه اصلی غازان است كه امروز در كتابخانه “Pierpont Morgan” در شهر نیویورك تحت شماره M.500 محفوظ می‌باشد. رقم سوم تاریخ تحریر كتاب كاملاً  معلوم نیست اما احتمالاً كتاب در تاریخ 698 در شهر مراغه اتمام یافته‌است.

این كتاب شامل 94 صفحه مصور می‌باشد ولی صفحات نقاشی خیلی بزرگ نیستند و بدبختانه تمام صفحات نقاشی‌شده با انجام كتاب همزمان نمی‌باشد و تعدادی از آنها در دوره‌های جدیدتر ، كشیده شده‌اند.

سبك كار این كتاب ، با سبك تزیینی نقاشی ایران اختلافی دارد و حیوانات و درختها و مناظر تا اندازه‌ای نزدیك به طبیعت می‌باشد ولی موضوع كتاب كه مطالعه حیوانات و نباتات است طبعاً هنرمند را وادار به اتخاذ سبك بخصوصی نموده است.

كتاب دیگری كه از حیث صفحات مصورش ، شباهت به منافع الحیوان ابن بختیشو دارد كتاب جامع‌التواریخ رشیدی است كه در زمان حیات وی نوشته شده و اكنون در انجمن پادشاهی آسیایی دانشگاه ادینبورك محفوظ است. (714 هجری) این كتاب نیز در شهر تبریز به رشته تحریر در آمده است.

كتاب سومی كه صفحات مصورش به دو كتاب نامبرده در بالا شباهت دارد ، كتاب آثار الباقیه ، تألیف البیرونی است كه آن نیز در تاریخ 707 هجری در شهر تبریز نوشته شده و اكنون در كتابخانه دانشگاه ادینبورك است.برای اینكه از آذربایجان و از دوره سلاطین ایلخانی بیرون نرویم ، شاهنامه مجموعه Demotte را كه در شهر تبریز در تاریخ 731 یعنی در اواخر دوران ایلخانان نوشته شده نام می‌بریم. در این شاهنامه جنبة تزیینی بر طبیعت سازی می‌چربد. تقریباً تمام خصایص نقاشی ایرانی خالص ، در صفحات این كتاب دیده می‌شود. آسمان با ورقی از طلای اصل ساخته شده. قوانین پرسپكتیو به هیچ وجه رعایت نشده ولی نقش سوارانی كه به دنبال اسكندر به جنگ اژدها می‌روند با تناسب كامل تركیب یافته روی یك سطح قرار دارند.جزو همین دسته باید كتاب كلیله و دمنه كتابخانه دانشگاه استامبول را دانست. این كتاب نیز در شهر تبریز نوشته شده (762-776). در بعضی از صفحات آن ، درختها و مناظر و كوهها به سبك چینی در آن نقش شده است و در بعضی دیگر مناظری مانند داستان دزد در خانه ، هیچ اثری از اصول نقاشی چین در آن دیده نمی‌شود.

شاهنامه دیگری در كتابخانه توپ قاپو‌سرای در اسلامبول موجود است كه در تبریز در تاریخ 772 نوشته شده و یكی از بهترین صفحات آن بردن زال به‌وسیله سیمرغ در بالای قلل البرز است و به همین طریق صفحه‌ای كه زال را در حال شكار مرغی در مقابل رودابه نشان می‌دهد و صفحه دیگری كه جنگ منوچهر علیه تور را نقش نموده از شاهكارهای موجود در این شاهنامه می‌باشد.